محصولات تراریخته

سلامت نیوز: شیوه تولید متفاوت مواد غذایی و تقسیم‎بندی محصولات غذایی به مواردی مانند ارگانیک، پروبیوتیک، تراریخته، سنتی و سمی، مبنای علمی مناسبی ندارد. گروهی با منافع مشروع و نامشروع مختلف با دادن آدرس غلط برمشکلات اضافه کرده‎اند و با رفتار غیرمسئولانه و گفتار غیرعلمی و غیرعقلایی با عناوین به ‎ظاهر موجه غیر از تشدید مشکلات ره به جایی نمی‎برند.

به گزارش سلامت نیوز جستجوی مستندات برای کسب اطلاعات و اطمینان از سلامت تغذیه‎ای محصولات متفاوت فوق مقالات فراوانی را بدست می‌دهد که بی‎طرفانه و با رعایت جامعیت علمی، محاسن و معایب احتمالی محصولات ارگانیک و سنتی و محصولات تولید شده با سم را بررسی کرده‎اند که به برخی از آنها اشاره می‎شود.

با توجه به تبلیغ و عرضه بیشتر محصولات و مواد غذایی ارگانیک، مشکلی جدی‌ در این نوع محصولات مطرح است و آن وجود مقادیر بیشتری از انواع متفاوت سموم قارچی (مایکوتوکسین‎ها) در محصولات ارگانیک در قیاس با محصولات غیر ارگانیک است.

تعاریف متعددی برای کشاورزی ارگانیک ارائه شده است. بر اساس تعریف ویکی‌پدیا، کشاورزی ارگانیک نوعی کشاورزی است که در تولید و فرآوری محصولات آن از کودهای شیمیایی، سموم، هورمون‌ها و دگرگونی‌ها و دستورزی‌های ژنتیک استفاده نشود و همه مراحل تقویت زمین، کاشت و برداشت با استفاده از نهاده‌های طبیعی همچون کود زیستی، کمپوست‌ها، حشرات سودمند، مخمرها و کپک‎ها و میکروب‎های ویژه باشد.

اگرچه مطالعات بر روی محصولات ارگانیک و مقایسه آن‎ها با غذاهای غیرارگانیک تولید شده با سموم شیمیایی نشان‌دهنده کم بودن موادی همچون آفت‌کش‌ها در گروه مواد غذایی ارگانیک است، لیکن ترکیبات مضر دیگری همانند مایکوتوکسین‌ها می‌توانند در مواد غذایی ارگانیک در مقایسه با مواد غذایی غیرارگانیک بیشتر موجود باشند.

رشد قارچ‌ها بر روی مواد غذایی و در نتیجه، تولید سموم قارچی موسوم به مایکوتوکسین‎ها از نگرانی‌های جدی در مورد سلامت همه مواد غذایی است. از آنجا که استفاده از قارچ‌کش‌ها و سایر سموم، مطابق استانداردهای تولید محصولات ارگانیک در مراحل مختلف عمل آوری این نوع از مواد غذایی ممنوع است؛ این نوع از محصولات غذایی، در مواردی دارای آلودگی بیشتری به انواع مایکوتوکسین‎ها در مقایسه با مواد غذایی غیرارگانیک هستند. زیرا انواع متفاوت قارچ‎ها و به ویژه کپک‎ها با توجه به ماهیت و شیوه رشد و نمو خود در صورت عدم استفاده از مواد ضد قارچی در تولید محصولات ارگانیک به‎صورت وسیعی بر روی این محصولات رشد خواهند کرد و این موضوع به تولید انواع سموم قارچی در این محصولات و هر محصول دیگری که از مواد ضد قارچی در فرآیند تولید و نگهداری استفاده نکند، منجر خواهد شد.

 مایکوتوکسین‌ها محصولات جانبی بسیار سمّی گروه وسیعی از انواع کپک‌ها هستند که معمولاً در مراحل مختلف تولید، برداشت، مراحل پس از برداشت و ذخیره‎سازی تولید می‌شوند و البته حضور انواع مایکوتوکسین‌ها در مواد غذایی ارگانیک و همچنین مقایسه میزان این سموم قارچی در محصولات ارگانیک و غیر ارگانیک در تحقیقات متعددی بررسی و تایید شده است (2 تا 12).

تحقیقات نشان می‌دهد که میزان این ترکیبات سرطان‌زا و تراکم مایکوتوکسین‎ها در مواد غذایی ارگانیک تا چندین برابر مواد غذایی غیرارگانیک است. مشاهده شده است که آلودگی ذرت‌های ارگانیک به فومونیسین‌های (fumonisins) B1 و  B2 تا ده برابر بیشتراز ذرت غیرارگانیک بوده است (15). این تحقیقات برای انواع دیگری از مایکوتوکسین‎ها مانند پاتولین، انواع اوکراتوکسین‎ها، انواع نیوالنول‎ها، انواع تریکوتسین‎ها، انواع آفلاتوکسین‎ها و... نیز انجام گرفته است.

مطالعات اخیر در ارتباط با حضور مایکوتوکسین‌ها در محصولات غذایی ارگانیک و غیرارگانیک بر پایه غلات در آلمان، فرانسه و اسپانیا و نتایج حاصله، بیانگر وجود مقادیر بیشتر مایکوتوکسین‌های حاصل از فوزاریوم در محصولات ارگانیک در مقایسه با انواع غیرارگانیک بود (2).

فومونیسین‌ها و همچنین تریکوتسن‎ها، نیوالنول‎ها، زرالنون و... مایکوتوکسین‎‌هایی هستند که به طور عمده توسط قارچ‌های کپکی موسوم به فوزاریوم تولید می‌شوند و با عوارض متعددی از جمله سرطان دستگاه گوارشی و کبد، نارسایی‌های کلیوی، تضعیف سیستم ایمنی بدن و.... مرتبط هستند. وجود فومونیسین‌ها در ذرت‎‌های محلی در شمال ایران ارتباط بالا و معنی‌داری با سرطان مری و در چین با سرطان کبد نشان داده است (14).

همچنین وجود آلودگی انواع صیفی‎جات تولیدی در آذربایجان شرقی به انواع کپک‎های فوزاریوم مولد مایکوتوکسین‎های گروه تریکوتسن‎ها در این استان نیز گزارش شده است. مایکوتوکسین‎های مهم دیگری مانند انواع متفاوت آفلاتوکسین‎ها و اوکراتوکسین‎ها عمدتاً توسط کپک‎های موسوم به آسپرژیلوس‎ها، پاتولین توسط کپک‎های آسپرژیلوس و پنی‎سیلیوم و آلترناریاتوکسین‎ها توسط کپک‎های سیاه آلترناریا تولید و طیف وسیعی از مواد غذایی را آلوده می‎کنند.

یکی دیگر از شایع‎ترین و مهم‎ترین مایکوتوکسین‌ها در انواع مختلف مواد غذایی، مایکوتوکسین‎های گروه آفلاتوکسین‎ها است که انواع مختلف زیادی دارد که سمّی‌ترین و سرطان‌زا‌ترین عضو این خانواده آفلاتوکسین ب-1 است که چنانچه در مدت طولانی و به مقدار کم جذب بدن شود، باعث سیروز و سرطان کبد می‌شود. آفلاتوکسین ام-1 متابولیت هیدروکسیله شدة آفلاتوکسین ب-1 است که پس از جذب در بدن جانوران به وجود می‎آید و به همان اندازه آفلاتوکسین ب-1 خطرناک است. آفلاتوکسین ام-1 در فراورده‌های لبنی مانند شیر و ماست و دوغ و پنیر و ... نسبتاً پایدار بوده و در فرآیندهای پاستوریزه و استرلیزه کردن، غیرفعال نمی‌شود.

نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که میزان آفلاتوکسین ام-1 در ماست و شیر فرادمای ارگانیک، بیش از حد مجاز بوده و می‌تواند برای مصرف‌کننده خطرناک باشد (1و 2). همچنین مقادیر بالاتر از حد مجاز آفلاتوکسین ب-1 و یا سایر مایکوتوکسین ها مانند پاتولین، استریگماتوکسیستین، زرالنون، اوکراتوکسین و... در آبمیوه‎ها، دانه‎های روغنی، انواع آجیل، سبزیجات و ادویه‌جات و ... ارگانیک و همچنین انواع خوراک دام مشاهده شده است (2).

با وجود موارد و مسایلی که ذکر شد، حساسیت غیرعلمی و فناوری‎هراسانه در مورد محصولات تراریخته و شعار "مصرف محصولات تراریخته ممنوع" در بعضی از محافل و تریبون‎ها را مشکوک و لزوم رعایت توازن و اعتدال جهت اظهار نظر در مورد محصولات تراریخته را ضروری می‎گرداند و خلط نظرات و یا حساسیت‎های فردی و یا منافع صنفی با شواهد آکادمیک در مورد محصولات تراریخته موضوعی است که جداً و اکیداً باید از آن پرهیز کرد زیرا آداب علم و رفتار حرفه‎ای یک دانشمند اقتضا دارد که وی بر اساس دانش و معرفت موجود و مدلل و متقن اظهار نظر کند.

در این میان توسل به شعار رعب‎انگیز و غیرعلمی، غیرعقلی و غیرمسئولانه "محصولات تراریخته نخورید چون سرطان‎زا هستند" واقعاً چه تناسبی با کدام معیار عقلانی و معرفتی دارد؟ آزمایش‌های علمی و نتایج قطعی و دقیقی مبنی بر سلامت محصولات تراریخته که از سال 1996 در دنیا تجاری‌سازی شده‌اند و تاکنون هر ساله به طور چشمگیری سطح زیر کشت، پذیرش و مصرف آنها در جهان در حال افزایش است؛ وجود دارد.

پس چرا برخی سعی دارند به جای معرفی جامع مزایا و معایب گروه‎های متفاوت محصولات غذایی، علیه تکنولوژی مفید تولید محصولات تراریخته در کشور تبلیغ کنند؟ موازین مدون بین‎المللی زیادی در باب تولید، عرضه، پخش، صادرات و واردات و مصرف مواد غذایی تراریخته در دنیا وجود دارد و رعایت این موازین هم در سطح بین‎المللی انجام می‎گیرد.

بنابراین چرا باید نسنجیده سخن گفت و اذهان را مشوش کرد؟ بند 2 ماده 16 کنوانسیون تنوع زیستی امکان تقسیم منافع حاصل از مهندسی ژنتیک گیاهان و جانوران برای تولید مواد غذایی تراریخته را به صورت منصفانه فراهم می‎کند. باید توجه شود که تا کنون حتی یک گزارش معتبر علمی در مورد هر نوع آثار منفی محصولات تراریخته ارائه نشده است. اگر فضا و شرایط بحث و اظهار نظر علمی فراهم گردد، امکان رفع اشکالات احتمالی موجود در هر زمینه وجود دارد.
هم اکنون در بازار بسیاری از کشورها مواد غذایی عموم مردم غالباً مواد غذایی تراریخته است.

در مقیاس بین‎المللی درحدود 82 درصد از سویای موجود در بازار شامل مشتقات آن از جمله روغن‎های گیاهی، آرد سویا، و در 50 درصد لسیتین و پروتئین سویا ، سویای تراریخته است. چشم‎انداز کلی تولید و عرضه مواد غذایی در سطح دنیا به ویژه از طریق تولیدکنندگان عمده مواد غذایی پرمصرف مانند برنج، چغندر قند، پنبه، ذرت، سویا، سیب زمینی، میوه‎های دارای مصرف عام، سبزیجات شایع در سبد غذایی ملل مختلف و... به گونه‎ای است که در آینده نزدیک سایر غذاهای تراریخته مانند برنج، شکر، چای، پنبه به زودی در مقیاس وسیع تولید و به بازار مصرف مواد غذایی دنیا عرضه خواهند شد.

به این ترتیب تغذیه جامعه انسانی تحت پوشش مواد غذایی تراریخته قرار دارند و این فرآیند دلپذیری است که گریزی از آن متصور نیست توصیه می‎شود که بحث و تصمیم برای چنین مواردی را به عالمان و فرهیختگان جامع‎الاطراف واگذارند و عرصه یکی از مهمترین مسایل مرتبط به سلامت جسم و جان و فکر و آرامش روانی و اجتماعی مردم، یعنی تغذیه و مواد غذایی و ایمنی و سلامت مواد غذایی وجه‎المصالحه اظهارات خام و فاقد جامعیت لازم علمی و تخصصی قرار نگیرد.

البته درصد قابل توجهی از محصولات تراریخته فقط در کشورهایی مانند آمریکا، کانادا، آرژانتین، استرالیا و کشورهای نزدیک به این کشورها تولید می‎شوند و آمریکا با حدود 1/73 میلیون هکتار، بیش از 40 درصد کل سطح زیر کشت محصولات تراریخته، را داراست و در خود کشور ما فعالیت قابل ذکری در عرصه تولید مواد غذایی تراریخته وجود ندارد که این موضوع هم به نوبه خود از نظر آینده‎نگری برای منافع ملی و همطرازی کشور از نظر علمی در زمینه رقابت با کشورهای صاحب فناوری در این زمینه، اسباب نگرانی است و رفتار و تصمیم جامع بر مبنای نظرات متخصصین در این زمینه ضرورت دارد و هر گونه تحرک غیر کارشناسی و نسنجیده در این زمینه، جز خسران درازمدت نتیجه‎ای در بر نخواهد داشت زیرا بعد از سپری شدن سال‎ها و دهه‎ها و عدم تحرک و پویایی علمی در زمینه محصولات تراریخته، زمانی به خود خواهیم آمد که شکاف علمی عظیم و فاصله فناورانه گسترده‎ای بین ما و کشورهای فعال در این زمینه ایجاد خواهد شد و تاسف و حسرت در آن زمینه چاره‎ساز هیچ دردی و یا عقب‎ماندگی علمی نخواهد بود زیرا وقتی حتی کشورهایی مانند بنگلادش، اندونزی و پاناما کشت محصولات تراریخته را در سال 2013 تصویب کرده و قرار بر تجاری‎سازی این محصولات در سال 2014 دارند، غفلت از موضوع و مخالفت علم‎ستیزانه با چنین مساله‎ای ابداً معقول به نظر نمی‎رسد.

نویسندگان:

دکتر عبدالحسن کاظمی، مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران
ثریا محمودی، تیم تحقیقاتی اخلاق پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز

پ.ن: این مقاله درصدد بیان ضرورت توجه به معیارهای غذای سالم با معیارهای علمی به جای توجه به اسامی و تقسیم‌بندی‌های رایج است و ذکر مضرات ارگانیک به معنای تایید استفاده از سموم نیست.

منابع:

1.    Malissiova E, et al. 2013. Monitoring Aflatoxin M1 levels in ewe s and goat s milk in Thessaly, Greece; potential risk factors under organic and conventional production schemes.  Food Control. 34 (1), 241–248.
2.    Tosun H, and Arslan R. 2013. Determination of aflatoxin B1 levels in organic spices and herbs . The Scientific World Journal. http://dx.doi.org/10.1155/2013/874093.
3.    Rubert J, et al.  2013. Occurrence of fumonisins in organic and conventional cereal-based products commercialized in France, Germany and Spain. Food and Chemical Toxicology. 56, 387–391.
4.    Pozzo L, et al. A survey of ochratoxin A contamination in feeds and sera from organic and standard swine farms in northwest Italy. J Sci Food Agric. 2010 Jul;90(9):1467-72. doi: 10.1002/jsfa.3965.
5.    DArco G, et al. 2009. Survey of fumonisins B1, B2 and B3 in conventional and organic retail corn products in Spain and Italy and estimated dietary exposure. Food Addit Contam Part B Surveill. 2:146-53.
6.    Klinglmayr C, et al. 2010. Determination of deoxynivalenol in organic and conventional food and feed by sol-gel immunoaffinity chromatography and HPLC-UV detection. J Chromatogr B Analyt Technol Biomed Life Sci. 878(2):187-93.
7.    Edwards SG. 2009. Fusarium mycotoxin content of UK organic and conventional wheat. Food Addit Contam Part A Chem Anal Control Expo Risk Assess. 4:496-506.
8.    González-Osnaya L, et al. 2007. Dietary intake of ochratoxin A from conventional and organic bread. Int J Food Microbiol. 118(1):87-91.
9.    Pussemier L, et al. 2006. Development and application of analytical methods for the determination of mycotoxins in organic and conventional wheat. Food Addit Contam. 11:1208-18.
10.    Baert K, et al. 2006. Occurrence of patulin in organic, conventional, and handcrafted apple juices marketed in Belgium. J Food Prot. 6:1371-8.
11.    González L, et al. 2006. Occurrence and daily intake of ochratoxin A of organic and non-organic rice and rice products. Int J Food Microbiol. 107(2):223-7.
12.    Biffi R, et al. 2004. Ochratoxin A in conventional and organic cereal derivatives: a survey of the Italian market. Food Addit Contam. 6:586-91.
13.    Yazdanpanah H, et al. 2000. Natural occurrence of fumonisins in corn from Iran. J. Agric. Food Chem. 48, 1860–1864.
14.    Li FQ, et al. 2001. Aflatoxins and fumonisins in corn from the high-incidence area for human hepatocellular carcinoma in Guangxi, China. J Agric Food Chem. 8:4122-6.
15.    Silva L, et al. 2009. Analysis of fumonisins in corn-based food by liquid chromatography with fluorescence and mass spectrometry detectors. Food Chem. 112, 1031–1037.