حجت‌الاسلام والمسلمین عرفایی در نشست
تطبیق ادله مرتبط با ضرر بر محصولات تراریخته با تأکید بر ضرورت مراجعه به
بینه کارشناسی برای تطبیق قاعده دفع ضرر محتمل بر مصرف مواد تراریخته گفت:
بینه کارشناسی در بحث ایمنی غذایی، همان مراجع رسمی هستند که به جمع‌بندی
نظرات کارشناسی می‌پردازند و این مراجع احتمال ضرر را مردود دانسته‌اند.
وی با بیان این که اثبات منع شرعی مصرف محصولات تراریخته از این طریق با چالش های متعددی روبروست، گفت: اثبات منع شرعی مصرف محصولات تراریخته با توجه به ادله مربوط به ضرر میسر نیست.
حجت الاسلام عرفایی اظهار داشت: در حکم شرعی محصولات تراریخته چند مبحث مطرح است که اول حکم شرعی تولید محصولات تراریخته چیست و عمل تولید کننده چه حکمی دارد و سؤال بعدی حکم دولت در این زمینه است و سؤال سوم هم این است که مصرف کننده چه حکمی دارد.
وی با بیان این که ما متمرکز بر فعل مصرف کننده شده ایم، اظهار داشت: اولین دلیلی که برای استخراج حکم شرعی مصرف کننده محصولات تراریخته مطرح شده قاعده لا ضرر است و در تحلیل این قاعده شرعی سه بحث وجود دارد؛ یک بحث در رابطه با خود مفهوم ضرر است و دوم این که ضرار به چه معنا است و سوم هم مفاد ترکیبی جمله لاضرر و لا ضرار است.
وی با بیان این که ضرر عبارت از نقصی که در مال و نفس و عِرض ایجاد می شود است، گفت: برخی ضرر را به معنی تنگنا و حرج دانسته اند و مرحوم شهید صدر معتقدند که ضرر ترکیبی از این دو معنی است و تعریف مختار ما هم همین است که نقصی به وجود آید که موجب تنگنا و سختی شود.
حجت الاسلام والمسلمین عرفایی خاطرنشان کرد: آیت الله خویی معتقدند که ضرر بدنی دو گونه است که گاهی در کیفیت بدن است مانند بیماری و گاهی در کمیت بدن است مانند نقص عضو که در هر دو مورد ضرر صدق می کند.
وی با بیان این که چند معنا برای واژه ضرار مطرح شده است، افزود: برخی معتقدند ضرار به معنی مجازات ضرر است و برخی می گویند ضرار ضرری است که نفعی برای وارد کننده ضرر دارد؛ برخی هم می گویند که ضرار همان ضرر است و تکرارش از باب تأکید است و برخی گفته اند ضرار به معنی ایجاد تنگنا است و برخی گفته اند ضرار به معنی ضرر عمدی است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی در تبیین معنای ترکیب لاضرر و لاضرار نیز گفت: اگر معنای واژه «لا» در ترکیب لاضرر و لاضرار نفی تشریع حکم مستلزم ضرر باشد نتیجه این میشود که اگر مثلا وضو موجب ضرر باشد بنابر نفی ضرر می‌گوییم وجوب برای این وضوی ضرری تشریع نشده است و چنین وضویی واجب نیست.
وی اظهار داشت: شیخ انصاری معتقد است که مباح بودن ضرر به خود، حکم ضرری نیست بلکه در واقع عبارت است از عدم حکم و بنابرین جواز وضوی ضرری، منافاتی با نفی تشریع هر گونه حکم مستلزم ضرر ندارد. به تعبیر دیگر چنانچه با وجود اباحه ضرر در تشریع، فردی به خودش ضرر وارد کند، چنین ضرری مستند به اختیار خودش هست نه به تشریع الهی.
حجت الاسلام عرفایی با بیان این که در مورد مصرف محصولات تراریخته فقط احتمال ضرر ادعا شده است، اظهار داشت: برخی معتقدند که قاعده لاضرر تا موضوعش که ضرر است احراز قطعی نشود حکم نهی یا نفی ضرر وجود نخواهد داشت، اما کسانی مانند محقق خویی ره خوف عقلایی را به منزله ضرر دانسته اند که بر این اساس هم باید بر اساس معیار عقلایی عمل کرد و استناد به صرف احتمال کفایت نمی‌کند.
وی با اشاره به این که قاعده دیگری که می شود در رابطه با تراریخته ها از آن استفاده کرد قاعده دفع ضرر محتمل است، گفت: این قاعده می گوید لازم است انسان از ضرری که هنوز به وجود نیامده و احتمال آن می رود اجتناب کند.
وی افزود: برفرض عقلی بودن لزوم اجتناب از ضرر محتمل این پرسش مطرح میشود که احتمال در این قاعده به چه معنا است و آیا شامل احتمالات موهوم هم می شود یا این که تنها احتمالات عقلایی را در بر می گیرد.
وی تصریح کرد: از نظر عقلی، هم میزان احتمال مورد توجه است و هم میزان محتمل، به این ترتیب که در مواردی که محتمل، قطع نظر از احتمال دارای اهمیت زیادی باشد، ضعف احتمال تا حدودی قابل جبران است. البته نه به این معنا که قوت محتمل بتواند هر میزان از ضعف احتمال را جبران کند و موجب الزام عقلی شود، چون چنین چیزی مورد حکم عقل نیست. به همین جهت می بینیم با وجود این که در بسیاری فعالیت ها مثل مسافرت خطر مرگ در اثر تصادف و ... وجود دارد، قوت محتمل(مرگ) مانع از اقدام نمی شود، چون درجه احتمال به قدری ضعیف است که قوت محتمل آن را جبران نمی کند.
این استاد حوزه در تطبیق قاعده دفع ضرر محتمل بر مصرف مواد تراریخته ابراز کرد: درباره احتمال ضرر باید به بینه کارشناسی مراجعه شود. در بحث ایمنی غذایی مراجع رسمی وجود دارد که به جمع‌بندی نظرات کارشناسی می‌پردازند و در صورت اختلاف باید به نظر مراجع رسمی مراجعه شود. در مورد محصولات تراریخته حجم مطالعات صورت گرفته مبنی بر سلامت محصولات تراریخته قابل مقایسه با معدود مطالعات مدعی مضر بودن این محصولات نیست. به لحاظ فقهی با تزاحم دو بینه ساقط می‌شوند اما در اینجا یک طرف بینه اولا به لحاظ تعداد بسیار معدود هستند، ثانیا ادعای آنان با نظر مراجع رسمی حوزه ایمنی غذایی مغایر است و ثالثا به لحاظ قوت علمی با اشکالاتی چون عدم مراعات اصول تحقیق و گاه حتی به جعل داده پرداخته‌اند. از این رو احتمال مضر بودن مصرف این محصولات با توجه به این یه امر احتمالی ضعیف یا موهوم است.
حجت‌الاسلام عرفایی در پاسخ به این اشکال که ممکن است گفته شود قوت محتمل ضعف احتمال را جبران می‌کند گفت: این صحیح نیست که قوت محتمل در هر صورتی ضعف احتمال را جبران کند، چون عقل به صرف قوت محتمل مانع اقدام نمی شود، بلکه با سنجش میزان هر دو عامل (احتمال و محتمل) و نتیجه این دو تصمیم می‌گیرد. اگر احتمال خیلی ضعیف باشد، مانند احتمال مرگ در سفرهای درون شهری یا برون شهری با وجود این که در هر دقیقه عده ای از انسان ها در اثر تصادف کشته می شوند، قوت محتمل مانع از اقدام نیست.
وی خاطرنشان کرد: بحث بعدی راجع به آیه تهلکه است؛ منظور از تهلکه چیزی است که باعث هلاکت و نابودی می شود. از دو لفظ "الی" و "القاء" استفاده می شود که آنچه در این آیه مورد نهی است عبارت است از این که انسان خود را در معرض چیزی قرار دهد یا در چیزی بیندازد که سبب هلاکت است یا به آن منجر می شود. اگر چه برخی از اهل لغت هلاک را به معنای مرگ گرفته اند اما ابوهلال عسکری معتقد است که اهلاک با اعدام تفاوت دارد و اهلاک اعم از اعدام است و شامل مواردی چون از بین بردن حواس نیز می شود. بر همین مبنا این آیه در کلمات فقها در عداد ادله حرمت اضرار به نفس آمده است.
وی با اشاره به اینکه ممکن است گفته شود حرام است خود را در معرض امراض شدید قرار دهیم افزود: با وجود این احتمال، سوالی دیگر رخ می نماید و آن این که آیا این آیه فقط مواردی که اطمینان به ایجاد امراض شدید هست را در بر می‌گیرد یا شامل موارد خوف عقلایی از ضرر نیز می شود؟
این استاد حوزه ادامه داد: اگر مانند حدیث لاضرر و بر طبق مبنای محقق خوئی (ره) در آن بحث، خوف را طریق عقلایی احراز سبب تهلکه بدانیم، می توانیم این ارتکاز عقلایی را به مثابه قرینه متصله، در استظهار از آیه دخالت داده و معتقد شویم که علاوه بر موارد اطمینان به هلاکت، آیه مبارکه در مواضعی که خوف عقلایی هلاکت وجود دارد نیز جاریست و حرمت شرعی وجود دارد.
وی افزود: در عین حال در تطبیق بر مصرف محصولات تراریخته همان طور که گفتیم، احتمال ضرر این محصولات در حد احتمال عقلایی نیست و صرف قوت محتمل نیز نمی‌تواند ضعف احتمال را جبران کند. بنابرین تحقق خوف عقلایی نسبت به این موضوع مورد تردید است و بنابرین آیه شریفه نمی تواند حرمت شرعی مصرف محصولات تراریخته را ثابت کند.
به گزارش مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی پانچ، با پایان یافتن کشت آزمایشی برنج، لوبیا و ذرت خوشه‌ای تراریخته در نیجریه کشت عمده این محصولات در دو سال آینده در این کشور صورت خواهد گرفت.
